Vào tháng 8 năm 1991, một tin nhắn xuất hiện trên một diễn đàn khoa học máy tính ít người biết đến — và âm thầm thay đổi cả thế giới.

“Tôi đang làm một (miễn phí) hệ điều hành (chỉ là sở thích thôi, sẽ không lớn và chuyên nghiệp như GNU) cho máy 386(486) AT clone,” Linus Torvalds, chàng sinh viên khoa học máy tính 21 tuổi của Đại học Helsinki (Phần Lan), viết.

Anh ấy đang rất khiêm tốn. Khiêm tốn đến mức… không tưởng.

Thứ Linus xây dựng trong căn hộ nhỏ ở Helsinki sẽ trở thành nền tảng vận hành phần lớn máy tính trên thế giới — dù hầu như chẳng ai biết tên nó. Linux sẽ vận hành internet, hỗ trợ smartphone, phục vụ thám hiểm không gian và định hình lại cách phần mềm được tạo ra.

Nhưng vào tháng 8 năm 1991, nó chỉ là một dự án làm cho vui. Và Linus muốn góp ý.

Câu chuyện bắt đầu bằng sự bực bội — nguồn gốc của vô số phát minh vĩ đại.

Linus lúc đó đang dùng MINIX, một hệ điều hành giáo dục do giáo sư Andrew Tanenbaum viết để dạy khái niệm về hệ điều hành. MINIX hoạt động ổn, nhưng bị giới hạn có chủ đích. Tanenbaum muốn nó đơn giản cho mục đích giảng dạy, nên cố tình hạn chế tính năng.

Còn Linus muốn nhiều hơn thế. Anh cần một hệ điều hành thực sự dùng được trên chiếc máy 386 mới của mình — một cỗ máy mạnh hơn nhiều so với thứ MINIX được thiết kế cho.

Thế là anh tự viết một cái.

Không hoàn toàn từ con số 0 — anh lấy cảm hứng từ MINIX và một vài ý tưởng của Unix, hệ điều hành thống trị các trường đại học lúc bấy giờ. Nhưng thứ anh xây dựng là độc nhất: một kernel, phần lõi của hệ điều hành, quản lý tài nguyên và cho phép phần mềm giao tiếp với phần cứng.

Đến tháng 9/1991, Linus đã có thứ gì đó chạy được ở mức tối thiểu. Bản 0.01 có đúng 10.239 dòng code — nhỏ xíu so với tiêu chuẩn ngày nay, nhưng đủ để boot, chạy shell và thực hiện vài thao tác cơ bản.

Quan trọng nhất, Linus đưa ra quyết định tưởng bình thường nhưng hóa ra mang tính cách mạng: anh phát hành nó miễn phí trên internet, kèm toàn bộ mã nguồn để ai cũng có thể xem và sửa.

Thời đó, phần mềm đồng nghĩa với sự kiểm soát độc quyền. Microsoft, Apple, IBM — ai cũng giữ kín mã nguồn, bán bản quyền và kiểm soát chặt chẽ. Phần mềm là thứ bạn phải mua, không phải thứ bạn xem được bên trong.

Linus làm điều ngược lại. Anh đưa kernel lên máy chủ FTP và mời mọi người tải xuống, xem code, góp ý, chỉnh sửa.

“Nếu bạn muốn dùng thì đây. Nếu bạn làm nó tốt hơn được, xin mời.”

Ban đầu phản hồi khá chậm. Viết hệ điều hành là việc đầy thách thức. Nhưng rồi vài lập trình viên bắt đầu tham gia.

Họ tải kernel về, tìm lỗi và sửa. Thêm tính năng. Điều chỉnh để chạy trên phần cứng khác. Chia sẻ lại bản sửa. Linus chọn những phần tốt nhất để đưa vào bản tiếp theo.

Một cộng đồng nhỏ bắt đầu hình thành.

Năm 1992, Linus đưa ra quyết định quan trọng thứ hai: chuyển sang giấy phép GPL của GNU, do Richard Stallman tạo ra. Giấy phép này có một điều khoản cực kỳ khôn ngoan: ai cũng có thể dùng và sửa phần mềm, nhưng cải tiến nào được phát hành thì cũng phải mở mã nguồn.

Không ai được “lấy” Linux rồi biến nó thành phần mềm độc quyền.

Nhờ cơ chế này, Linux tăng trưởng bùng nổ. Các lập trình viên yên tâm rằng đóng góp của họ sẽ phục vụ cả cộng đồng, không bị công ty nào chiếm dụng.

Đến giữa thập niên 90, Linux đã trở thành hệ điều hành nghiêm túc. Có giao diện đồ họa, có kết nối mạng, hỗ trợ nhiều phần cứng, và có hàng ngàn ứng dụng. Doanh nghiệp bắt đầu chú ý.

Lĩnh vực đầu tiên đón nhận Linux: máy chủ. Linux miễn phí, ổn định, an toàn và chạy được trên phần cứng giá rẻ. Internet bùng nổ, các công ty cần máy chủ web giá rẻ — Linux trở thành lựa chọn hoàn hảo. Chẳng bao lâu, phần lớn máy chủ web chạy Linux.

Rồi đến cuộc cách mạng di động.

Năm 2008, Google ra mắt Android — hệ điều hành mobile dùng kernel Linux. Và thế là hàng tỷ chiếc điện thoại Android đều chạy Linux ở lõi. Linux không còn là thứ dành cho server nữa — nó nằm ngay trong túi mỗi người.

Ngày nay, Linux ở khắp mọi nơi:

  • Hơn 96% máy chủ web lớn nhất thế giới chạy Linux
  • Cả 500 siêu máy tính nhanh nhất thế giới chạy Linux
  • Hơn 3 tỷ thiết bị Android đang hoạt động
  • Phần lớn hạ tầng cloud (AWS, Azure, GCP) chạy trên Linux
  • Hệ thống ngân hàng, viễn thông, hàng không, chính phủ sử dụng Linux
  • Thám hiểm không gian: Rover của NASA, ISS, SpaceX — đều dùng Linux

Dù vậy, phần lớn người dùng… không biết điều đó.

Linux có một nghịch lý: nó ở khắp nơi, nhưng chẳng ai thấy nó. Nó chạy thầm lặng trong nền, còn người dùng chỉ tiếp xúc với ứng dụng bên trên.

Kernel Linux ngày nay có hơn 27 triệu dòng code, được đóng góp bởi hơn 19.000 lập trình viên từ hơn 1.400 công ty trên toàn thế giới.

Nó là dự án hợp tác lớn nhất trong lịch sử loài người.

Nhưng điều làm Linux mang tính cách mạng không chỉ là công nghệ — mà là triết lý.

Trước Linux, người ta tin rằng phần mềm phức tạp phải do công ty lớn phát triển, có sở hữu độc quyền, có động lực lợi nhuận. Làm sao một nhóm lập trình viên tình nguyện, rải rác khắp thế giới, lại có thể tạo ra thứ mạnh mẽ hơn sản phẩm của các tập đoàn tỷ đô?

Linux đưa ra câu trả lời: rất tốt, thậm chí tốt hơn.

Mô hình mã nguồn mở mà Linux phổ biến chứng minh rằng cộng tác có thể mạnh hơn kiểm soát tập trung. Nhiều người xem code → lỗi được phát hiện nhanh hơn. Nhiều quan điểm đa dạng → đổi mới nhanh hơn. Ai cũng được hưởng lợi → động lực đóng góp càng lớn.

Mô hình này truyền cảm hứng cho Apache, Firefox, Python, Wikipedia, và hàng ngàn dự án khác.

Tác động văn hóa còn lan sang khoa học (open-access), nội dung (Creative Commons), phần cứng (open hardware), và nhiều lĩnh vực khác.

Còn Linus Torvalds thì trở thành một biểu tượng kỳ lạ: không làm startup, không thành tỷ phú, chỉ đi làm và điều phối phát triển kernel. Anh vẫn review patch như từ năm 1991 — chỉ khác là giờ quản lý dự án phần mềm phức tạp nhất hành tinh.

Kỷ niệm Linux không chỉ là kỷ niệm phần mềm ra đời. Nó là minh chứng cho niềm tin rằng mô hình sáng tạo mở có thể tạo nên những công trình thay đổi thế giới.

Bạn không cần sở hữu độc quyền để làm điều vĩ đại.

Bạn không cần lợi nhuận để khuyến khích sự xuất sắc.

Bạn không cần đóng cửa để đảm bảo chất lượng.

Bạn cần con người tài năng, mục tiêu chung, và tự do hợp tác.

Linux chứng minh rằng 10.239 dòng code từ một sinh viên 21 tuổi, được chia sẻ miễn phí, có thể trở thành nền tảng cho hạ tầng số của cả thế giới.

Nó chứng minh rằng chia sẻ làm mọi thứ mạnh hơn.

Nó chứng minh rằng cách tốt nhất để cạnh tranh với sự độc quyền… đôi khi là mở toang tất cả.

Mỗi lần bạn dùng Google, mở điện thoại Android, xem video hay truy cập website — rất có thể Linux đang âm thầm vận hành phía sau.

Tất cả bắt đầu từ một bài đăng khiêm tốn trên diễn đàn, một file tải về từ FTP, và một lập trình viên trẻ tin rằng biết đâu ai đó sẽ cần đoạn code mình viết.

Hóa ra đúng thật. Ít nhất là… 3 tỷ người.

— Sưu tầm